In zijn boek De kunst van het falen gaat Arjan van Dam in op het verschil tussen een leerdoeloriëntatie (jezelf willen ontwikkelen) en een prestatiedoeloriëntatie (willen presteren). Achter beide oriëntaties gaan twee theorieën schuil: de entiteitstheorie en de groeitheorie.

"In tegenstelling tot intelligentie zijn er als het over persoonlijkheid gaat wel verschillen aan te wijzen tussen mensen die gericht zijn op leren of juist presteren. De Big Five wordt vaak gebruik om vijf persoonlijkheidseigenschappen te meten:

1. Emotionele stabiliteit: "Iemand die emotioneel stabiel is heeft het vermogen om stressvolle gebeurtenissen te hanteren en is niet snel van slag. Iemand die niet emotioneel stabiel is, heeft neurotische kenmerken: gevoelens van angst, wisselende stemmingen, prikkelbaarheid en het onvermogen om stressvolle gebeurtenissen te hanteren.

2. Extraversie: "Een extravert persoon heeft een voorkeur voor gezelschap, groepsactiviteiten en publieke gebeurtenissen. Hij is opgewekt, assertief en heeft een voorkeur voor opwinding en spannende acties.

3. Openheid: "Een open persoon is nieuwsgierig naar zowel de buitenwereld als de innerlijke wereld. Open mensen benaderen nieuwe en ongebruikelijke ideëen, beelden en waarden welwillend en met nieuwsgierigheid. Ook conformeren ze zich niet bij voorbaat aan de beschikbare regels, schema's, gewoonten en uitgangspunten.".

4. Vriendelijkheid: "Hier gaat het om de oriëntatie op de ervaringen, belangen en doelen van anderen. Vriendelijke mensen zijn hulpvaardig, bescheiden en geneigd tot samenwerken, ze verplaatsen zich in de ander en bezien situaties (mede) vanuit het doel van de ander.".

5. Consciëntieusheid: "De consciëntieuze persoon wordt gekarakteriseerd door eigenschappen als volhardend, ambitieus, gewetensvol en betrouwbaar. Hij is doelgericht en goed georganiseerd en ziet het leven in termen van taken die vervuld moeten worden. Hij heeft een sterke wil en is vastbesloten."

"De doeloriëntatie die we hebben is een onderdeel van onze persoonlijkheid. Leergerichte mensen zijn vaak consciëntieuzer en leergerichtheid hangt samen met een sterk ambitieniveau. "Ze zijn toegewijd aan de doelen die ze willen bereiken en zijn ambitieus. Ze hebben daarbij het gevoel competent te zijn en ze hebben minder het gevoel dat ze afhankelijk zijn van anderen om hun doel te bereiken." Iemand die leergericht is kan - hoe tegenstrijdig dit ook lijkt - ook graag willen presteren. "Leren wordt vaak in verband gebracht met vrijblijvendheid en weinig prestatiedruk. (...) Maar misschien is de wil om prestaties te leveren nog wel sterker aanwezig bij iemand die op leren gericht is. De reden waarom hij prestaties wil leveren, is alleen wezenlijk anders. Hij wil zich ontwikkelen en een prestatiegericht iemand wil laten zien wat hij kan."

Leergerichtheid gaat verder ook vaak samen met consciëntieusheid. Leergerichte studenten willen de stof die ze leren écht begrijpen, terwijl prestatiegerichte studenten oppervlakkiger studeren en vooral kijken hoe ze met zo min mogelijk moeiten een goed mogelijk cijfer kunnen halen. Consciëntieuze mensen hebben vaak een sterk gevoel van competentie. "Dat is ook het geval bij iemand met een leeroriëntatie. Iemand met een laag vertrouwen in eigen kunnen is veel meer geneigd om moeilijke situaties uit de weg te gaan en falen te vermijden."

"Naast consciënteuzer zijn leergerichte mensen vaker emotioneel stabiel (...) Mensen die willen presteren, zijn vaak iets neurotischer."

Mensen die leergericht zijn staan open voor nieuwe ervaringen en zijn nieuwsgierig. Ze zijn ook bereid nieuwe wegen in te slaan. Mensen die open zijn doen dit eerder omdat ze nieuwsgierig zijn naar de nieuwe ervaringen en wat die zullen opleveren. Hierin worden ze ook nog voortgedreven door een behoefte aan verandering. Ze zijn eerder bereid allerlei activiteiten uit te proberen. Iemand die zichzelf wil ontwikkelen, ziet een verandering als een mogelijkheid om meer over zichzelf te ontdekken. En omdat iemand die leergericht is minder angstig is, is hij ook minder bang om verkeerde keuzes of fouten te maken.

Symptomen en signalen van een prestatiedoeloriëntatie

Volgens Van Dam zijn er een aantal symptomen en signalen waaraan je kunt herkennen óf je gericht bent op het leveren van een prestatie:

1. Vermijden

2. Uitstellen

3. Angst om fouten te maken

4. Snel opgeven

5. Waardering van anderen belangrijk

6. Dichotoom denken (zwart-wit, alles of niets, goed-slecht)

7. Moeite met negatieve kritiek

8. Gevoel van hulpeloosheid

Van Dam verwijst verder naar het boek Mindset: the new psychology of success van Carol Dweck waarin zij twee verschillende 'mindsets' beschrijft:

1. Fixed mindset: overtuiging dat je persoonlijkheid en karakter min of meer in beton gegoten zijn (entiteitstheorie)

2. Growth mindset: overtuiging dat je persoonlijkheid en capaciteiten in positieve richting kunnen veranderen (groeitheorie)

"Hoe kom je erachter welke mindset je hebt? Een mindset zijn overtuigingen over je persoonlijke eigenschappen. Je kunt deze eenvoudig vaststellen door onderstaande stellingen over jezelf te beantwoorden:

• Hoe intelligent je bent is nauwelijks te beïnvloeden
• Je hebt bepaalde persoonlijkheidskenmerken en daar valt niet veel aan te veranderen
• Je kunt je intelligentie aanzienlijk veranderen
• Wat voor persoonlijkheidskenmerken je ook bezit, je kunt ze altijd aanzienlijk veranderen

De eerste twee stellingen zijn kenmerken voor een fixed mindset, de laatste twee voor de growth mindset. Het kan zijn dat je tussen beide in staat, maar de meeste mensen van ons neigen toch naar een van de twee. Een andere vraag die je jezelf kunt stellen is: doe ik iets vooral omdat ik er beter in wil worden? Of doe ik iets omdat ik positief gewaardeerd wil worden door anderen? Wanneer het zwaartepunt bij verbetering ligt, dan heb je een growth mindset. Ligt het bij waardering van anderen dan heb je waarschijnlijk een fixed mindset."

Van Dam beschrijft acht kenmerken op basis waarvan je kunt bepalen of sprake is van een leerdoel- of een prestatiedoelklimaat:

Zie ook: Een agile mindset volgens Linda Rising

Bron: De kunst van het falen, Arjan van Dam en en Motivatie: presteren? Of toch maar leren?, Arjan van Dam