"Sociologie is volgens Weber de wetenschap van het sociale handelen. Sociologen proberen dat handelen causaal te verklaren en duidend te verstehen. Verstehen betekent bij Weber dat de socioloog de drijfveren van mensen, de redenen waarom ze op een bepaalde manier handelen, poogt te doorgronden. (...) Heel in het algemeen kan men sociaal handelen classificeren in vier categorieën, door te letten op het type motivatie dat eraan ten grondslag ligt. Zo is het mogelijk om alle menselijke handelingen die men zich kan voorstellen, onder te brengen in een van deze vier klassen, waarbij niet de handeling zelf van belang is, maar de beweegreden. ....

Weber onderscheidt om te beginnen twee soorten van rationeel handelen, waarbij de eerste soort sterk overeenkomt met wat wij meestal onder 'rationeel' verstaan, terwijl het tweede type op het eerste gezicht juist een irrationele indruk wekt. Het eerste type handelen, doelrationeel handelen, is welbewust, doelgericht rationeel gedrag. Men heeft een doel voor ogen en stemt zijn middelen af op het bereiken van dat doel. (...) Waarderationeel handelen maakt helemaal niet zo'n rationele indruk. [Het gaat hierbij om gedrag dat] betrokken is op een bepaalde waarde, zoals de eer van het vaderland of religieuze verlossing ... Men kan dat doel bizar vinden, maar verplaatst men zich in de persoon voor wie die waarde het meest nastrevenswaardig in het leven is, dan valt in te zien dat hij de middelen om die waarde te realiseren, eigenlijk rationeel organiseert....

Dat geldt niet voor het derde type: affectief handelen. Dit is gedrag dat wordt gemotiveerd door de emotionele toestand van de handelende persoon. Hier geen rustige afweging van kosten en baten, maar handelen in de opwelling van het moment, zonder enig overleg, onbeheerst....

Het laatste type is het zogenaamde traditionele handelen, waarbij men zich laat leiden door tradities, gewoonten, gebruiken. In dit geval voldoen mensen op een reflex-achtige manier aan sociale eisen die zo vroeg en zo goed in hun gedragsrepertoire zijn geïnternaliseerd dat het automatismen zijn geworden. Ze zijn er vaak nauwelijks nog van bewust dat ze ook anders hadden kunnen handelen: 'Zo hoort het nu eenmaal'.

Doelrationeel, waarderationeel, affectief en traditioneel handelen: dat is Webers meest centrale classificatie, zijn indeling van al het mogelijke sociaal handelen van mensen. (...) Wat [Doelrationaliteit] aanduidt, is een calculerende instelling, de afweging van de middelen die tot het gewenste doel voeren, vooruitdenken, systematisering van werkwijzen en emotionele neutraliteit."

Bron: Sociologie en de moderne samenleving, Jacques van Hoof en Joris van Ruysseveldt, redactie