In zijn boek De vijfde discipline onderkend Peter Senge 11 wetmatigheden van systeemdenken:

1. De problemen van vandaag komen voort uit de 'oplossingen' van gisteren: oplossingen die louter problemen van het ene deel van het systeem naar het andere verschuiven, worden vaak niet als zodanig herkend, omdat degenen die het eerste probleem 'oplosten' niet dezelfden zijn als degenen die met het nieuwe probleem te maken krijgen.

2. Hoe harder je duwt, hoe harder het systeem terugduwt: binnen systeemdenken bestaat het verschijnsel van de 'compenserende terugkoppeling': als goed bedoelde ingrepen in het systeem daarin een respons verwekken die de voordelen van de ingrepen teniet doen. We weten allemaal hoe het voelt om compenserende terugkoppeling te krijgen - hoe harder je duwt, hoe harder het systeem terugduwt; hoe groter de inspanning die je levert om de zaken te verbeteren, hoe groter die inspanning lijkt te moeten worden. Harder duwen is uitputtend. Toch laten we het niet alleen tot compenserende terugkoppeling komen. Als onze eerste pogingen geen blijvende verbeteringen opleveren 'duwen we harder', vasthoudend aan het geloofd dat hard werk alle moeilijkheden overkomt, terwijl dat geloof ons blind maakt voor het feit dat we zelf aan die moeilijkhden bijdragen.

3. Gedrag wordt eerst beter, dan pas slechter: wij zouden niet zo makkelijk onze toevlucht nemen tot oppervlakkige ingrepen als ze niet vaak zouden werken, voor een tijdje. (...) In complexe menselijke systemen zijn er altijd vele manieren om het beter te laten gaan in eerste instantie. Pas op den duur komt de compenserende terugkoppeling terug om het je lastig te maken. De tijd verklaart waarom systeemproblemen zo moeilijk te herkennen zijn. Een remedie geeft een heerlijk gevoel wanneer die voor het eerst symptomen geneest. Nu gaat het beter; of misschien is het probleem wel over. Het kan wel twee, drie of vier jaren duren voor het probleem weer terugkomt, of een ander, ernstiger probleem zich aandient.

4. De makkelijkste manier om eruit te komen brengt je meestal er weer in: harder en harder vertrouwde oplossingen willen doordrukken, terwijl de fundamentele problemen blijven of zelfs erger worden, is een betrouwbare indicator van niet-systeemgericht denken ('wat-we-hier-moeten-hebben-is-een-grotere-hamer' syndroom).

5. Het middel kan erger zijn dan de kwaal: het bedrieglijkste gevolg op de lange duur van het toepassen van niet-systeemgerichte oplossingen is de steeds groter wordende behoefte aan meer van die oplossing. Het verschijnsel van korte-termijn oplossingen die tot lange-termijn afhankelijkheid leiden is zo algemeen, dat systeemdenkers er een eigen naam voor hebben - het heet 'De Last afschuiven op de Helper'; de hulp 'helpt' een gastsysteem en laat dit systeem tenslotte verzwakt achter en nog behoeftiger. (...) Afschuiven-van-de-last structuren maken ons duidelijk dat iedere langetermijn oplossing 'het vermogen van een systeem moet versterken om zijn eigen lasten te dragen'.

6. Sneller is langzamer: nagenoeg alle natuurlijke systemen hebben hun eigen optimale groeitempo.

7. Oorzaak en gevolg liggen niet dicht bij elkaar in tijd en ruimte: een fundamentele eigenschap van complexe menselijke systemen is dat 'oorzaak' en 'gevolg' niet dichtbij elkaar liggen in tijd en ruimte. (...) Een eerste stap op weg naar een betere manier van denken is het opgeven van het idee dat oorzaak en gevolg dicht bij elkaar liggen in tijd en ruimte.

8. Kleine veranderingen kunnen grote resultaten opleveren - maar de grootste hefboomwerking vindt men vaak op de voor de hand liggende plaats: systeemdenken leert ons dat kleine, juistgerichte acties soms belangrijke, blijvende verbeteringen tot gevolg kunnen hebben, als ze op de juiste plaats worden uitgevoerd. Dit is het principe dat systeemdenkers bedoelen met 'hefboomwerking'. Het probleem is echter dat veranderingen met een grote hefboomwerking meestal het minst duidelijk te zien zijn voor velen die in het systeem zitten. Ze liggen 'in tijd en ruimte niet dicht bij' de wèl duidelijk aanwijsbare symptomen van de problemen.

9. Je kunt wel van twee walletjes eten - maar niet tegelijkertijd: soms blijkt dat de lastigste dilemma's, bekeken op een systeemgerichte manier, helemaal geen dilemma's zijn. Het zijn de producten van het denken in 'momentopnamen' in plaats van 'in processen' en zodra je bewust gaat nadenken over verandering met de tijd, komen ze in een heel ander licht te staan. (..) Veel ogenschijnlijke dilemma's ... zijn allemaal het gevolg van statisch denken. De enige reden dat het zulke moeilijke 'één-van-beide' keuzes lijken, is dat we alleen in staat zijn de mogelijkheden van één bepaald moment te zien.

10. Als je een olifant in tweeën deelt, krijg je niet twee kleine olifanten: een levend systeem vormt als zodanig een geheel. Zijn aard wordt door dat geheel bepaald.

11. Schuld bestaat niet: systeemdenken leert ons dat er geen buitenkant is; dat jij en de oorzaak van je problemen deel uitmaken van eenzelfde systeem.

Bron: De vijfde discipline, Peter Senge