In zijn boek "De weg naar flow" beschrijft Mihaly Csikszentmihalyi hoe we meer uit het leven kunnen halen door de vreugde van volledige betrokkenheid (flow) te ervaren. Onderstaande fragmenten geven - voor mij althans - de essentie weer van 'go with the flow'.

"Het leven is één grote ervaring - doen, voelen, denken. Ervaring vindt plaats in de tijd, dus de tijd is de schaarse bron waaruit wij moeten putten. (...) Een van de belangrijkste beslissingen die wij kunnen nemen, betreft dan ook de manier waarop wij onze tijd verdelen of besteden."

Volgens Csikszentmihalyi kunnen onze bezigheden op een gemiddelde dag worden onderverdeeld in drie soorten activiteiten.

1. Productieve activititeiten: dingen die we moeten doen om de energie te genereren die wij gebruiken om te overleven en comfortabel te leven.

2. Onderhoudsactiviteiten: werk dat we verrichten voor het onderhouden van ons lichaam (eten, rusten en onszelf verzorgen) en onze bezittingen (schoonmaken, koken, boodschappen doen, huishoudelijke klusjes).

3. Vrije tijd: tijd die niet wordt besteed aan productieve activiteiten en onderhoud.

"Deze drie belangrijke functies - productie, onderhoud en vrije tijd - slokken onze energie op. Ze voorzien in de informatie die elke dag weer, vanaf onze geboorte tot aan onze dood, door ons hoofd gaat. Ons leven bestaat dus in wezen in de ervaringen die verband houden met ons werk, het onderhoud van onze bezittingen en met de dingen die we in onze vrije tijd doen. Binnen dit kader ontvouwt ons leven zich, en de keuzes die wij maken en de manier waarop wij tot die keuzes komen, bepalen of de som van alle dagen leidt tot een vormeloze massa of tot iets wat lijkt op een kunstwerk."

"Emoties verwijzen naar de innerlijke toestand van ons bewustzijn. Negatieve emoties als verdriet, angst of verveling leiden tot een 'psychische entropie', een toestand waarin wij onze aandacht niet effectief kunnen gebruiken voor externe taken omdat wij die nodig hebben voor het herstel van een innerlijke subjectieve orde. Positieve emoties als geluk, kracht of alertheid zijn toestanden van 'psychische negentropie' omdat wij geen aandacht hoeven te schenken aan emoties als zelfmedelijden en niet hoeven te piekeren over een probleem, zodat wij onze geestelijke energie onbelemmerd kunnen laten stromen in de richting van de gedachte of handeling waarin wij energie willen steken."

"Wanneer wij ervoor gekozen hebben onze energie in een bepaalde taak te steken, is er sprake van een zogenoemde intentie, een doel dat wij ons hebben gesteld. Hoe lang en hoe intensief wij aan dat doel werken, is een kwestie van motivatie. Daarom zijn onze intenties, doelen en motivatie ook manifestaties van psychische negentropie. Ze geven richting aan onze geestelijke energie, stellen prioriteiten en creëren op die manier orde in ons bewustzijn. Zonder intenties, doelen en motivatie worden de geestelijke processen volkomen willekeurig. Dan zal het niet lang duren voordat onze gevoelens worden meegesleurd in een neerwaartse spiraal."

Csikszentmihalyi maakt onderscheid tussen dingen die we willen doen, dingen die we moeten doen en dingen die we doen omdat we niets beters te doen hebben. "[M]ensen [voelen] zich het beste wanneer zij energie steken in vrijwillige bezigheden, maar dat ze zich niet het slechtste voelen wanneer ze met verplichte taken bezig zijn. De psychische entropie is het grootst wanneer iemand iets doet omdat hij niets beters te doen heeft. Dus zowel een activiteit gebaseerd op intrinsieke motivatie (iets willen doen) als een activiteit gebaseerd op extrinsieke motivatie (iets moeten doen) verdient de voorkeur boven een activiteit die gebaseerd is op een gebrek aan andere activiteiten en die niet gepaard gaat met een doel waarop de aandacht gericht kan worden. Het grote deel van het leven dat door veel mensen als ongemotiveerd wordt ervaren, is dus zeker voor verbetering vatbaar."

"Intenties geven de geestelijke energie richting op de korte termijn, terwijl doelen voornamelijk voor de lange termijn zijn. Uiteindelijk zijn het de doelen waarnaar wij streven die onze persoonlijkheid vormgeven. Het onderscheid tussen Moeder Theresa en Madonna de zangeres wordt gevormd door de doelen waarop zij hun aandacht hebben gericht. Zonder een consistente verzameling van doelen is het moeilijk een coherent ik te ontwikkelen. Men schept orde in zijn bewustzijn door de investering van geestelijke energie volgens een vast patroon, dat bepaald wordt door de doelen die men stelt. Deze orde, die zich manifesteert in de voorspelbare handelingen, emoties en keuzes, wordt na verloop van tijd herkenbaar als een min of meer uniek 'zelf'.

"Om onze mentale activiteit ten volste te benutten, dienen wij ons goed te concentreren. Zonder concentratie verkeert het bewustzijn in een toestand van chaos. De normale toestand van het bewustzijn is een warboel van informatie-eenheden: willekeurige gedachten vliegen wild door elkaar, in plaats van netjes geordend te zijn in een logische keten van causaliteit. Onze gedachten zullen zich verspreiden zonder dat er ooit een conclusie wordt bereikt, tenzij wij ons concentreren. (...) Concentratie vereist een grote inspanning wanneer er een strijd moet worden aangegaan met de overheersende emoties en motivaties."

Volgens Csikszentmihalyi voelen we "zelden de rust die zich manifesteert wanneer hart, wil en verstand op dezelfde lijn zitten. Tegenstrijdige verlangens, intenties en gedachten voeren een gevecht in ons bewustzijn en wij slagen er maar niet in om de vrede te bewaren."

Csikszentmihalyi beschrijft flow-ervaringen als díe momenten waarop onze aandacht volledig door iets wordt opgeslokt, gekenmerkt worden door het feit dat ons bewustzijn wordt gevuld met ervaringen en dat die ervaringen in harmonie met elkaar zijn; onze gevoelens, verlangens en gedachten zijn in harmonie. De metafoor van 'flow' (stroom) staat voor de moeiteloze inspanning die je voelt op de momenten die je als beste in je leven ervaart; alles gaat vanzelf.

"Flow doet zich meestal voor wanneer iemand een duidelijk doel voor ogen heeft. Deze doelen stellen je in staat te handelen zonder dat je je hoeft af te vragen waarom en hoe je die handelingen verricht. Je bevindt je tijdelijk in een op zichzelf staande wereld waar alles zwart-wit is." "Om flow te ervaren, kunnen we beter duidelijke doelen hebben - niet omdat deze doelen op zich belangrijk zijn, maar omdat wij ons zonder een doel voor ogen moeilijk kunnen concentreren en makkelijker laten afleiden. Een bergbeklimmer wil de top van een berg bereiken omdat dit doel het mogelijk maakt om de ervaring van het klimmen te hebben, niet omdat hij of zij een diep verlangen koestert om die top te bereiken. Zonder die top zou het klimmen een zinloze onderneming zijn die de klimmer uiteindelijk een rusteloos en apatisch gevoel geeft."

Een ander kenmerk van flow-activiteiten is dat ze onmiddellijk feedback verschaffen. Ze maken duidelijk hoe het gaat. Na elke handeling kun je constateren of je situatie al of niet verbeterd is. (...) Op het werk of thuis kunnen we lange tijd onwetend zijn van onze prestaties of fouten, maar in flow komen we daar meestal snel achter."

"Flow doet zich doorgaans voor wanneer iemand zijn vaardigheden volledig moet benutten om een bezigheid te volbrengen die hij maar net aankan. Optimale ervaringen komen vaak voort uit activiteiten waar het vermogen in evenwicht is met de mogelijkheid tot handelen. Als de uitdaging te groot is, raakt men al snel gefrustreerd, wordt men ongerust en uiteindelijk angstig. Als de uitdaging te klein is, zal dat in eerste instantie leiden tot ontspanning, maar uiteindelijk tot verveling. Als de uitdaging en de benodigde vaardigheden onder ons niveau liggen, zullen wij ons apatisch gaan voelen. Maar wanneer wij geconfronteerd worden met een grote uitdaging waarvoor wij al onze vaardigheden moeten benutten, is de kans groot dat wij dermate betrokken raken bij onze activiteit dat we in flow raken.

"Wanneer de doelen duidelijk zijn, de feedback relevant is en de uitdagingen in evenwicht zijn met de vaardigheden, wordt onze aandacht geordend en volledig in de activiteit gestoken. Omdat er een volledig beroep wordt gedaan op de geestelijke energie, is iemand die in flow verkeert voor honderd procent geconcentreerd. In zijn bewustzijn is geen ruimte voor afleidende gedachten of irrelevante gevoelens. Het zelfbewustzijn verdwijnt naar de achtergrond, maar iemand voelt zich sterker dan normaal. Het besef van tijd raakt in de war: uren lijken voorbij te vliegen. Wanneer ons zijn volledig opgaat in de werkingen van lichaam en geest, wordt de activiteit waarmee wij op dat moment bezig zijn een doel op zich - leven op zichwordt de rechtvaardiging van het bestaan. In de harmonieuze gerichtheid van de lichamelijke en geestelijke energie, krijgt het leven zijn ware gestalte. (...) Het is niet zozeer het geluk, maar juist deze volledige betrokkenheid die wij ervaren wanneer wij in flow verkeren die ervoor zorgt dat ons leven bijzonder wordt. Wanneer wij in flow zijn, zijn we niet gelukkig, want om ons geluk te ervaren moeten wij ons concentreren op onze innerlijke toestand en dus niet op de activiteiten waarin wij op dat moment verwikkeld zijn. (...) Pas nadat [wij ons] werk hebben verricht, kunnen [we] terugkijken op wat er gebeurd is en kunnen [we ons] laten overspoelen door de schitterende ervaring - op dat moment, achteraf dus, zijn [wij] gelukkikg."

Csikszentmihalyi maakt onderscheid tussen twee typen persoonlijkheden:

1. Autotelische persoonlijkheid: gemotiveerd door een intern doel

2. Exotelische persoonlijkheid: gemotiveerd door een extern doel

"'Autotelisch' is een woord dat is samengesteld uit twee Griekse woorden: auto (zelf) en telos (doel). Een autotelische activiteit verrichten wij om die activiteit zelf, de ervaring is het voornaamste doel. Een autotelische persoonlijkheid verwijst naar een individu dat over het algemeen dingen doet omwille van die activiteit zelf, niet m in de toekomst een of ander extern doel te bereiken. Een autotelische persoonlijkheid heeft weinig behoefte aan materiële bezittingen, vermaak, luxe, macht of roem omdat hij of zij zoveel bevrediging haalt uit zijn of haar bezigheden. ... [A]utotelische mensen zijn zelfstandiger en onafhankelijker omdat zij minder gemakkelijk gemanipuleerd kunnen worden door externe beloningen of sancties. Bovendien zijn zij nauwer betrokken bij de dingen om hen heen omdat zij volledig opgaan in het dagelijkse leven."

"De autotelische mens kenmerkt zich vooral door de onuitputtelijkheid van zijn geestelijke energie. Ofschoon hij evenveel aandacht heeft als ieder ander, schenkt hij meer aandacht aan de dingen die om hem heen gebeuren, valt hem meer op en is hij bereid meer aandacht te besteden aan dingen omwille van de dingen zelf, en niet omdat hij direct verwacht daar iets van terug te krijgen."

Autetelische mensen willen dingen begrijpen of vraagstukken oplossen. Volgens Csikszentmihalyi moet de interesse belangeloos zijn en niet volledig in het teken staan van de eigen belangen: "Alleen wanneer de aandacht tot op zekere hoogte losstaat van de persoonlijke doelen en ambities, hebben wij de mogelijkheid inzicht te krijgen in de werkelijkheid op zich. (...) [Z]onder een belangeloze interesse is het leven oninteressant. Er is dan geen ruimte voor verwondering, ontdekking, verrassing, voor het overstijgen van de grenzen die onze angsten en vooroordelen ons opleggen."

Volgens Csikszentmihalyi is het in theorie vrij eenvoudig om alsnog de nieuwsgierigheid en interesse te ontwikkelen, maar blijkt dit in de prakijk toch een stuk lastiger. Zijn adviezen luiden: "Ten eerste moeten wij de gewoonte ontwikkelen om bij alles wat wij doen zeer geconcentreerd te zijn, niet op de automatische piloot te werk te gaan, maar met toewijding en inzet van onze vaardigheden. Zelfs dagelijkse klusjes als afwasen, aankleden of grasmaaien leveren meer op wanneer ze benaderen met de zorg en aandacht die wij zouden besteden aan bijvoorbeeld een kunstwerk. Ten tweede moeten wij elke dag wat geestelijke energie overhevelen van klussen die wij niet leuk vinden of van passieve vrijetijdsbestedingen, naar iets wat wij nog nooit eerder deden, of iets waarvan wij genieten, maar niet vaak doen omdat het zo'n gedoe lijkt. Er zijn letterlijk miljoenen interessante dingen om te zien, te doen of te leren. Maar zij worden pas interessant op het moment dat wij aandacht aan ze schenken."

"Tijdgebrek is tegenwoordig een van de meest gehoorde klachten. Maar in veel gevallen is dit slechts een excuus. Hoeveel van onze activiteiten zijn nu echt noodzakelijk? Hoeveel van de eisen die het dagelijks leven aan ons stelt, kunnen genegeerd worden als wij wat energie steken in het stellen van prioriteren, de organisatie van ons dagelijks leven en het efficiënter indelen van al die kleine klussen die nu al onze energie opvreten? Als wij de beschikbare tijd door onze vingers laten glippen, is er inderdaad weinig meer over. Wij moeten leren zorgvuldig met onze tijd om te gaan, niet zozeer om rijk te worden of te bouwen aan een goede toekomst, maar om hier en nu van het leven te genieten."

"Wanneer wij onze aandacht beheersen, betekent dit dat wij onze ervaring beheersen, en in feite dus de kwaliteit van ons leven. Informatie bereikt alleen ons bewustzijn wanneer wij onze aandacht op haar richten. De aandacht fungeert als filter tussen de gebeurtenissen in de wereld om ons heen en onze ervaring. Het effect van geestelijk leed, een financiële strop of een onheuse bejegening is afhankelijk van de manier waarop wij daar onze aandacht aan besteden, van de hoeveelheid ruimte die wij daarvoor in ons bewustzijn beschikbaar houden. Hoe meer geestelijke energie wij steken in een pijnlijke gebeurtenis, des te meer entropie brengt die gebeurtenis teweeg in ons bewustzijn. Het is echter ook geen oplossing om die gebeurtenis te ontkennen, te onderdrukken of te verdraaien, want de informatie zal in een donkere hoek van onze geest worden opgeslagen, en het kost ontzettend veel energie om haar verspreiding te voorkomen. Het is beter om het leed recht in de ogen te kijken, het te erkennen en te respecteren, en ons vervolgens weer zo snel mogelijk te richten op de dingen waarmee wij ons wíllen bezighouden."

Bron: De weg naar flow, Mihaly Csikszentmihalyi